دیگربان: مرکز اسناد انقلاب اسلامی در گزارشی با دسته‌بندی جریان‌های سیاسی ایران در «فضای سایبر» به بررسی نقص‌ها و کمبود‌های جمهوری اسلامی در فضای مجازی فارسی زبان پرداخته است.

در این گزارش آمده که در حال حاضر سه جریان «بومی»٬ «مدرن» و «وابسته» در فضای مجازی فارسی زبان فعال هستند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی از سایت‌هایی نظیر «شما»، «شفاف»، «فرارو»، «بازتاب»، «الف» و «خبرآنلاین» با عنوان مهم‌ترین رسانه‌های «جریان بومی» نام برده است.

مهم‌ترین ضعف «بومی‌گرایان» در فضای مجازی فارسی زبان در این گزارش «تک صدایی»، «عدم توجه به مخاطب» و «ضعف نرم افزاری» اعلام شده است.

در بخش دیگری از این گزارش سایت‌هایی همچون «دیگربان»٬ «خودنویس»٬ «تغییر برای برابری» و «گویا» از جمله سایت‌های تاثیرگذار «جریان مدرن» در فضای مجازی فارسی زبان اعلام شده است.

این گزارش افزوده که «جریان مدرن چندان علاقه‌ای به سنت بومی ایران ندارد و اغلب گزاره‌های اسلامی و ایرانی را دارای ماهیت استبدادی می‌­داند.»

«جریان سیاسی وابسته» سومین جریانی است که مرکز اسناد انقلاب اسلامی سایت‌های «بی‌بی‌سی»، «رادیو فردا»، «رادیو اسرائیل»، «صدای آمریکا»، «دویچه وله» و «زمانه» را جز این دسته تقسیم‌بندی کرده است.

آن‌طور که در این گزارش آمده است این جریان و سایت‌های وابسته به آن «اغلب به دنبال زدن تابو‌ها، مقدسات و همه اعتقادات ملی و اسلامی ایرانیان هستند.»

بخش پایانی گزارش مرکز اسناد انقلاب اسلامی به بررسی آسیب‌‌شناسی سایت‌ها و وبلاگ‌های فعال در جمهوری اسلامی اختصاص یافته است.

در این گزارش آمده که «اغلب جریان‌های سیاسی در ایران به خصوص جریان‌های محافظه کار و منتقدی که در داخل فعالیت می‌­کنند هنوز الزامات قدرت نرم و دیپلماسی عمومی را جدی نگرفته‌اند.»

این گزارش می‌افزاید: «سایت‌ها و وبلاگ‌های جریان‌های سیاسی در ایران اغلب یک طرفه و مبتنی بر روابط قدرت از بالا به پائین است.»

این گزارش همچنین آورده است: «رویه اغلب جریان‌های سیاسی در فضای سایبر بسیار مکانیکی و توده‌ای است به نحوی که امکانات کاربرمحوی و به خصوص مشارکت مخاطبان به صورت شبکه‌های اجتماعی در نظر گرفته نمی‌­شود.»

مرکز اسناد انقلاب اسلامی در پایان به مقام‌های جمهوری اسلامی پیشنهاد کرده مسئله آموزش نیرو در فضای مجازی فارسی زبان و توسعه زیرساخت‌های اینترنت در ایران را جدی بگیرند.

متن اصلی:

جریان های سیاسی ایران در فضای سایبر

روح الله اسلامی

کد مطلب: 19133 لینک یکتا نسخه چاپی معرفی به دوستان

جریان های وابسته سیاسی در فضای سایبر ایرانی اغلب منافع ملی كشورهای تغذیه كننده را دنبال می كنند. البته در این راه از استراتژی های بسیار زیركانه ای استفاده می كنند. اغلب آنها به سراغ حاشیه هایی مثل زنان، اهل سنت، طبقه متوسط، بیكاران، مرزنشینان و … می روند و در این راستا هر اقدامی كه دولت ایران انجام دهد به چالش می كشند. استاندارد خاصی را دنبال نمی كنند بلكه اغلب به دنبال زدن تابوها، مقدسات و همه اعتقادات ملی و اسلامی ایرانیان هستند. سایت هایی مثل زمانه، بی بی سی، رادیو فردا، رادیو اسرائیل، صدای آمریكا، دویچه وله، العربیه و الجزیره فارسی در این دسته جای می گیرند.
بیان مسئله
در دوران مدرن از ابتدای قرن 17 تا انتهای قرن بیستم، قدرت اغلب خود را در شكل لویتانی یعنی دولت ملت نمایان می­ساخت. دغدغه اصلی متفكران علم سیاست شناسایی قدرت در قالب الگوهای سازمانی و بروكراتیك بود. با ورود به قرن بیستم منطق مكانیكی قدرت تبدیل به منطقی كوانتومی شد و همین انقلاب كافی بود تا متفكران سیاست برای بررسی قدرت علاوه بر سازمانها و نهادهای بروكراتیك با عرصه های سایبری و مجازی آشنا شوند كه اكنون قدرت در آنها به شكل روایتی، سازه­ای، روزمره و بسیار قدرتمند در حال تولید شدن است. انقلاب تكنولوژی های اطلاعاتی باعث شده است كه اساسا جامعه شناسی سیاسی با مقوله ای جدید در بررسی قدرت مواجه شود كه تمام عرصه سیاسی را در حال دگرگون ساختن می­باشد به نحوی كه حضور نداشتن در فضای سایبر را مترادف با نادیده شدن می­گیرند[1]. در این نوشتار قصد داریم عمده جریان های سیاسی ایران را در فضای سایبر مورد بررسی قرار دهیم.
جریان به معنای نیروهای تداومی و اثرگذار در عرصه سیاسی است. كلیه متفكران، احزاب، جنبش ها و اصنافی كه در ایران دارای پشتوانه فكری هستند و در طول تاریخ در مقاطع مختلف بر روندهای سیاسی اثرگذار بوده اند به معنای جریان گرفته شده اند. سیاسی به معنای پرداختن به موضوعات تدبیر عمومی، قدرت، دولت در دو شكل نیروها و افكار سازنده و نقد كننده می­باشد كه قصد دارند بر امر عمومی در جامعه با رویه های محافظه­كار، انتقادی یا رادیكال اثربگذارند. عرصه سایبر به معنای زمینه های مجازی است كه به خصوص در متن های اطلاعاتی و رسانه های كاربرمحور شكل گرفته است كه اصلی ترین دغدغه آنها تولید قدرت نرم به قصد اثرگذاری بر افكار عمومی می­باشد[2]. بنابراین این نوشتار جریان های اصلی و اثرگذار سیاسی ایران را در محیط مجازی و سایبری عصر اطلاعات مورد واكاوی قرار می­دهد.

چارچوب تئوریك
برای اینكه بتوان جریان های سیاسی ایران در فضای سایبر را شناسایی كرد نیاز به چارچوبی تئوریك داریم تا بر منطق درونی و عقلانیت حاكم بر جهان زیست آن منطق جریان ها را دسته بندی كنیم. متفكران علم سیاست و جامعه شناسی سیاسی برای تقسیم بندی جریان ها از استانداردهای ایدئولوژیك، اقتصادی، سیاسی و … استفاده می­كنند. بر اساس منطق سیاست جریان های سیاسی اغلب به سه جریان طرفدار وضع موجود، منتقد وضع موجود و رادیكال نسبت به وضع موجود تقسیم می­شوند. از منظر اقتصادی جریان ها­های سیاسی به سه گروه لیبرال طرفدار اقتصاد بازار و جهانی شدن، ماركسیت طرفدار دولتی شدن و رسیدگی به محرومان و سوسیالیسم میانه تقسیم می­شوند. برخی نیز جریان های سیاسی را بر اساس پایگاه اجتماعی و وابستگی به طبقات پایین، متوسط یا بالا دسته بندی می­كنند. در ایران استاندارد تقسیم جریان های سیاسی آمیختگی زیادی با فرهنگ و به خصوص بخش مذهب دارد. هر چند كه اقتصاد، سیاست و پایگاه های اجتماعی می­تواند در تقسیم جریان های سیاسی در ایران كاربرد داشته باشد اما متغیر نهایی و اثرگذاری كه باعث جدایی جریان های سیاسی از یكدیگر در محیط سایبر می­شود اغلب به نوع نگرش های فرهنگی، سازه های مذهبی، منابع اطلاعاتی ارجاع دهنده و در یك كلام جهان زیست جریان ها برمی­گردد. جهان زیست در این مقاله چارچوبی است كه عناصر جغرافیایی، منبع اطلاعاتی، گونه های فرهنگی، سازه های مذهبی و در آخر عناصر سیاسی و اقتصادی با یكدیگر استانداردی را شكل می­دهند كه می­تواند برای تقسیم بندی جریان های سیاسی فضای سایبر در ایران كاربرد داشته باشد. با توجه به این چارچوب جریان های سیاسی در فضای سایبری ایران را به سه دسته كلی جریان های سیاسی بومی، جریان های سیاسی مدرن و جریان های سیاسی وابسته تقسیم می­كنیم كه هر كدام دارای زیرمجموعه های خردتری می­باشند.

1-جریان سیاسی بومی
جریان های سیاسی فضای سایبر در ایران به لحاظ جغرافیایی در ایران فعالیت می­كنند و اغلب فارسی زبان هستند و در قالب قوانین و عرف جمهوری اسلامی به تولید نماد و سازه های سیاسی مشغولند. به لحاظ منبع اطلاعاتی اغلب جریان های بومی دغدغه حفظ میراث ایرانی و اسلامی را دارند و بر این باورند كه تفاوت هایی میان عقلانیت های گوناگون وجود دارد. عقل و استانداردی كه روایت های مشروع زندگی و سبك های مختلف زندگی را رقم می­زند در ایران شكل خاصی دارد. آنچه برای بومی گرایان فضای سایبر اهمیت دارد بازگشت به خویشتن و پروراندن ایده­های اسلامی و ایرانی است به نحوی كه در عصر اطلاعات با شتاب گرفتن جهانی شدن منحل در تكثرگرایی و هجوم قدرت های نرم و جذاب غیر ایرانی نشویم. مبنای جمهوری اسلامی ایران روایتی از به متن درآمدن حاشیه هاای بود كه مدرنیته به چالش كشیده بود. انقلاب اسلامی ایران سبك جدیدی از به جریان انداختن قدرت در جامعه را سامان داد كه متفاوت با الگوهای شناخته شده و مورد پذیرش زمان خود بود. بومی گران از زاویه اسلامی و ایرانی اغلب روایت های همدلانه تا انتقادی را نسبت به بازی دادن مذهب و اخلاق در سیاست را سامان دهی می­كنند. تاكید بر اسطوره های ایران باستان، حقوق بشر ایرانی، اندرزنامه نویسی ایرانی، فقه و حمت اسلامی همه منابعی است كه پدیدارهای مشروع قدرت سیاسی را در عرصه سایبر ترویج می­كند. اغلب سایت ها، وبلاگ ها و شبكه های اجتماعی در ایران دغدغه زیادی نسبت به آمیختن جهان زیست سنتی ایرانی اسلامی با سامان دهی قدرت دارند و بر همین اساس آنها به سمت احیای سنت و میراث به جای مانده ایرانی تلاش می­كنند. روایت های سیاسی بومی گرایان در فضای سایبر طیف های متعددی را در برمی­گیرد. اصلی ترین طیف كه قدرت مركزی در ایران را به دست دارد فقیهان هستند كه به خصوص با پشتوانه حكومت و میراث حوزه­های علمیه در حال تولید سازه های اسلامی در فضای سایبری می­باشند. طیفهای بومی گرای سایبری اغلب دغدغه حفظ وضع موجود و یا اصلاحات در چارچوب قانون اساسی را پذیرفته اند. برخی از احزاب بومی گرا در ایران كه دارای متن سیاسی سایبر هستند عبارتند از: موتلفه، كارگزاران، مردم سالاری، روحانیت مبارز و …. كه سایت هایی مثل شما، شفاف، فرارو، بازتاب، الف، خبرآن لاین و …. دارند. طیف های اصلاح طلب تا اصولگرا و حتی ملی گرا در این جریان جای می­گیرند. عمده ضعف سازه­های سیاست در بومی گرایان تك صدایی، مانیفست گونگی، عدم توجه به مخاطب و ضعف نرم افزاری می­باشد، به نحوی كه بسیاری الزامات قدرت در عصر اطلاعات را جدی نگرفته اند و در حد كاغذ اخبار، اطلاعیه حزبی، تحلیل های درونی بدون توجه به فضای كاربرمحور، متكثر و چندرسانه ای عصر اطلاعات در حال تولید گفتمان خود هستند.

2-جریان سیاسی مدرن
جریان مدرن به كلیه سایت ها و وبلاگ هایی می­گویند كه اغلب توسط نخبه­گان، احزاب و نیروهای سیاسی در خارج از ایران سامان دهی شده اند. جریان مدرن چندان علاقه ای به سنت بومی ایران ندارد و اغلب گزاره های اسلامی و ایرانی را دارای ماهیت استبدادی می­داند. رویكرد جریان سیاسی مدرن به تفكیك كردن حوزه ها و قرار دادن امور با روش استقرایی در جایگاه خودشان است. جهان زیست مدرن اغلب در فضاهای سایبری خود را در قالب استاندارها و منطق جهانی تعریف می­كند. نگاه جریان مدرن به تاریخ و توسعه كشورها كاملا خطی است، به این معنا كه انسان ها دارای جوهری مشترك هستند كه در قالب توجه به شادی، لذت، قدرت و ثروت به صورت بیشینه كردن سود و كم كردن زیان قابل تحلیل و مدیریت می­باشند. علم جریان نهایی تفكر بشر می­باشد كه توانسته است روایت های متافیزیكی فلسفه، حكمت و اسطوره را كنار بزند. جریان مدرن بر این باور است كه با عبور انسان ها از قیاس اندیشی های كلی وارد تمدن جدید می­شوند كه ربطی به شرق و غرب ندارد اما غرب زودتر به حیطه تفكر اسطوره زدا و علمی وارد شده است. بنابراین باید امر عمومی را نیز بر اساس تفكرات علمی و استقرایی سامان داد. زمانی كه جریان سیاسی مدرن وارد سامان دهی امر عمومی می­شود رویه های مهندسی امور انسانی شكل می­گیرد. مدیریت، اقتصاد، روابط بین الملل و … هر كدام به صورت آكادمیك عرصه ای از جامعه را به سمت توسعه های شاخصی و كمی سوق می­دهند. این الزام تاریخ است كه جوامع از بدویت های جاهل به سمت مدنیت های علمی حركت می­كنند.
در ایران جریان سیاسی متجدد در فضای سایبری دارای روایت های بسیار زیادی است. شایع ترین روایت طرفداران دموكراسی خواه و لیبرالیستی است كه اقدام به زدن سایت ها، وبلاگ ها و شبكه های اجتماعی كرده اند كه از آزادی سكولاریستی و اداره جامعه به شیوه های قرارداد اجتماعی دفاع می­كنند. غایت یك جامعه آرمانی از منظر آنها ایجاد فرصت هایی برای شهروندان آزاد و منتقد است كه چرخش نخبگان را ایجاد می­كنند و خط قرمزهای سیاست را حقوق بشر تعیین می­كند. از سوی دیگر برخی از روایت های سیاسی نوگرایان به سمت اندیشه های انتقادی ماركسیتی حركت می-كند به صورتی كه اعتقاد دارند سرمایه داری و سلطه كمی پول بر زندگی بشر باعث شده ارزش های اجتماع انسانی نادیده گرفته شود. این چریان سیاسی تنها سیاست گذاری های سوسیالیستی را قبول دارد. روایت دیگر مربوط به طرفداران حقوق زنان است كه بر این باورند جامعه ایرانی به شدت پدرسالار و استبدادی است و زنان ایران دچار تبعیض مضاعفی هستند. روایت آخر سیاسی در ایران نیز مربوط به قرائت های بسیار جدیدی است كه به همه چیز بی ایمانند. این روایت ها پسامدرن هستند و می­گویند: هیچ شالوده و جوهری در هیچ اقدام و اندیشه بشری وجود ندارد و قدرت های ریز و درشت هستند كه عمل تقدم بر اندیشه را برعكس جلوه می­دهند. اغلب سایت ها و وبلاگ هایی مثل گویا، پیك نت، راه كارگر، تغییر و برابری، دگربان، خودنویس و … نماینده جریان مدرن به شمار می­آیند.

3-جریان سیاسی وابسته
ایران به لحاظ جغرافیایی در مكان حساسی قرار گرفته است كه در پیگیری منافع ملی اش با قصدیت های خارجی زیادی برخورد می­كند. مخاطب قرار دادن فارسی زبانان و تاثیر بر افكار عمومی ایران برای بسیاری از كشورهای خارجی اهمیت حیاتی دارد. آمریكا، اسرائیل، انگلستان، آلمان و برخی كشورهای عربی اقدام به راه اندازی سایت ها و وبلاگ هایی كرده اند كه توانایی اعمال قدرت نرم بر ایران را از دست ندهند. هر چند در مبادلات فرهنگی به خصوص در بحث دیپلماسی عمومی موسیقی، سینما، ورزش، تفریحات، جهانگردی، نمایشگاه، دانشگاه و … می­توانند ابزارهایی باشند كه از طریق آنها سازه­های مدیریت افكار عمومی به نحو غیرمستقیمی انتقال پیدا می­كنند اما در عصر اطلاعات تولید قدرت نرم در فضای سایبر با توجه به الزامات آن اهمیت فوق العاده ای دارد. در دورانی كه فرهنگ رادیویی و تلوزیونی حاكم بود اغلب انگلستان برای فارسی زبانان اخبار و تحلیل های سیاسی مدنظر خود را ارائه می­داد. با گسترش ماهواره جریان سیاسی وابسته به سمت تلوزیون حركت كردند و شبكه های سلطنت طلب، تفریحی، ورزشی در كنار صدای آمریكا و بی بی سی ایجاد شدند. شبكه ها به تدریج برای خود سایت ایجاد كردند و اغلب رادیوهایی مثل اسرائیل، فردا یا شبكه هایی مثل الجزیره و العربیه برای فارسی زبانان سایت ایجاد كردند.
البته در این فضا گوگل، یاهو، تویتر و به خصوص فیس بوك فضاهای بسیار كارآمد، جذاب و چندرسانه ای را ایجاد كردند كه در عین اینكه به شهروندان جهانی امكانات رایگان می­دادند، دیتا بیس بسیار مهمی از تحولات دنیا و افكارسنجی های دقیق را در اختیار خاالقان آن قرار می­دهد. قدرتمندترین نرم افزارها و كاربرردی ترین امكانات در عصر اطلاعات در حیطه شبكه های اجتماعی به وجود آمده است كه در دنیای فارسی زبانان نیز گسترش پیدا كرده است. جریان های وابسته سیاسی در فضای سایبر ایرانی اغلب منافع ملی كشورهای تغذیه كننده را دنبال می­كنند. البته در این راه از استراتژی های بسیار زیركانه ای استفاده می­كنند. اغلب آنها به سراغ حاشیه هایی مثل زنان، اهل سنت، طبقه متوسط، بیكاران، مرزنشینان و … می­روند و در این راستا هر اقدامی كه دولت ایران انجام دهد به چالش می­كشند. استاندارد خاصی را دنبال نمی­كنند بلكه اغلب به دنبال زدن تابوها، مقدسات و همه اعتقادات ملی و اسلامی ایرانیان هستند. سایت هایی مثل زمانه، بی بی سی، رادیو فردا، رادیو اسرائیل، صدای آمریكا، دویچه وله، العربیه و الجزیره فارسی در این دسته جای می­گیرند.

جریان های سیاسی فضای سایبر در ایران

جریان های سیاسی	روایت های سیاسی	جهان زیست جریان	احزاب و تشكل های وابسته	سایت ها و متن های سایبری	رویكرد سیاسی	جغرافیای مكانی	گزاره ها و دال های جریان سیاسی
بومی	اصولگرا اصلاح طلب ملی گرا	اسلامی ایرانی	روحانیت مبارز موتلفه مردم سالاری كارگزاران	تابناك شفاف شما الف شرق كیهان خبرآن لاین فرارو	محافظه كار اصلاح طلب پیوند دین با سیاست	99 در صد داخل ایران	جمهوری اسلامی قانون اساسی مردم سالاری دینی
متجدد	لیبرال ماركسیسم فمنیسم پست مدرن	تجدد و پسا تجدد	توده فدائیان جبهه دموكراتیك جمهوری خواهان	پیك نت راه كارگز گویا دگربان خودنویس مدرسه فمنیستی	انتقادی رادیكال	90 درصد خارج ایران	خطی دیدن توسعه رویكردهای سكولار و از متن جامعه جدا شده
وابسته	غربی عربی	رادیكال اسلامی لیبرال نسبی گرایی شدید	وابسته به كشور تغذیه كننده	بی بی سی رادیوفردا صدای آمریكا زمانه الجزیره العربیه رادیواسرائیل	انتقادی برانداز	100 درصد خارج ایران	گزاره ها بر منطق ضدیت با هر اقدام حكومت ایران استفاده از هر ابزاری جهت انزوا و تجزیه ایران

نتیجه گیری و راهكار برای جمهوری اسلامی
جمهوری اسلامی به دو شكل می­تواند سیاست گذاری جریان های سیاسی فضای سایبر را انجام دهد. در شكل اول دولت خود به عنوان اصلی­ترین قوه قاهره و حاكمیت در مرزهای ایران باید با توجه به فراهم نمودن زیرساخت ها و امكانات سایبری سریع تر به عصر اطلاعات قدم بگذارد. فضای تولید قدرت نرم ایران در به خصوص در شكل دولت الكترونیك و ارائه خدمات به شهروندان با توجه به كم بود سواد سایبری، دست چندم بودن و نبود نرم افزارهای جدید، كم بودن سرعت اینترنت و پایین بودن سطح كیفی زیرساخت ها، نیم جان می­باشد و نتوانسته است توقعات سطوح زیادی از شهروندان جامعه را برطرف نماید. ساختار سیاسی ایران به لحاظ مدیریت فضای كارآمدی سایبری در عصر مكانیكی و بروكراتیك زندگی می­كند. بنابراین اولین قدم سامان دهی امر عمومی در ایران برای افزایش سرعت، كارآمدی و افزایش رضایت و مشروعیت وارد شدن نظام سیاسی به عنوان اصلی ترین جریان سیاسی در ایران به حوزه سایبر می­باشد. شكل دوم آموزش نیروی انسانی، راه اندازی سایت و شبكه های اجتماعی و ایجاد قوانین فرصت سازی است كه روند بازتولید، گردش و نظارت قدرت را تسهیل می­كند. اغلب جریان های سیاسی در ایران به خصوص جریان های قانونی محافظه كار و منتقدی كه در داخل فعالیت می­كنند هنوز الزامات قدرت نرم و دیپلماسی عمومی را جدی نگرفته اند. سایت ها، وبلاگ های جریان های سیاسی در ایران اغلی یك طرفه و مبتنی بر روابط قدرت از بالا به پایین است. شیوه های توده ای رادیو و تلوزیونی كه مربوط به قرن بیستم است در این جریان ها به كار گرفته می­شود. در حالی كه راز ماندگاری و اثرگذاری بر افكار عمومی مبتنی بر احترام به تكثرها، گوش دادن به موضوعات و اظهارنظرها، بی طرفی در ارائه تحلیل، كشاندن متن سایبری به سمت وادار كردن مخاطبان به تولید گزاره و احترام به هویت های گوناگون می­باشد. رویه اغلب جریان های سیاسی در فضای سایبر بسیار مكانیكی و توده ایست به نحوی كه امكانات كاربرمحوی و به خصوص مشاركت مخاطبان به صورت شبكه های اجتماعی در نظر گرفته نمی­شود. جریان های سیاسی در فضای سایبر هنوز بر منطق كتبی و توده ای روزنامه، كتاب و تلوزیون فعالیت می­كنند و صفحه اینترنت برایشان حكم برگه اعلامیه و مانیفست حزب یا بلنگو و دوربین تلوزیون را دارد. این شكل برخورد مخاطبان را كنشگرانی می­داند كه به راحتی تحت تاثیر تبلیغات قرار می­گیرند و با بمباران اطلاعاتی می­توان به مدیریت آنها پرداخت[3]. در حالی كه اصل محوری ماندن شكوفای یك جریان سیاسی در متن سایبر توجه به الزامات متكثر، كاربرمحورانه و چند رسانه ای عصر اطلاعات می­باشد و این اصل مهم استراتژیك به خصوص برای ایران كه در معرض انواع دیپلماسی عمومی و محوریت اغلب تحقیقات قدرت نرم است باید كلیدی قلمداد گردد.

منابع

---

[1] – برای تحلیل دقیق این پدیده بنگرید به اثر بسیار دقیق كاستلز پیرامون چرخش قدرت در عصر اطلاعات صص 364-412
Castells, Manuel (2009),Communication Power, London And New York, Oxford University Press

[2] – برای فهم قدرت نرم بنگرید به اثر بسیار معروف جوزف نای صص 68-81
Nye Jr, Joseph S (2004), Power In The Global Information Age From Realism To Globalization, London And New York: Routledge

[3] – برای نقد این رویه به خصوص در مورد كاربرد اخلاق و راستی در دیپلماسی عمومی بنگرید به صص 334-350
Izadi, Foad and Richard Nelson (2009), Ethics and Social Issues in Public Diplomacy in the book :Routledge Handbook of Public Diplomacy, Edited by Nancy Snow, Philip M. Taylor, London and new York: Routledge