بی‌بی‌سی: ریشه یابی علل کاهش حرکت های اعتراضی جنبش سبز در خیابان ها، بحث های زیادی را در میان ناظران و تحلیلگران ایران ایجاد کرده است

برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸، به بروز و ظهور پدیده ای غیرمنتظره منجر شد: تظاهرات انبوه معترضان حکومت در خیابان ها که ابعاد آن، در تاریخ بعد از انقلاب بی سابقه بود.

در همین چهارچوب، طی ۷ ماه میان خرداد تا دی ۱۳۸۸ (از روز انتخابات تا روز عاشورا) خیابان های تهران و برخی شهرهای دیگر شاهد حضور انبوه معترضان به حکومت بود. اما این حضور در ۱۳ ماه بعد (تا ۲۵ بهمن ۱۳۸۹) کاهش قابل توجهی یافت و در ۱۶ ماه پس از آن (بعد از حصر خانگی میرحسین موسوی و مهدی کروبی) به شدت کمرنگ شد.

فرجام اعتراضات خیابانی معترضان به حکومت بعد از انتخابات ۱۳۸۸، در میان ناظران و تحلیلگران ایرانی و غیر ایرانی، بحث های زیادی را ایجاد کرده که محور بسیاری از آنها، ریشه یابی علل کاهش حرکت های اعتراضی جنبش سبز در خیابان ها بوده است.

در همین ارتباط، یکی از رایج ترین تحلیل هایی که در زمینه کاهش حضور خیابانی جنبش سبز مطرح شده، از زاویه انتقاد به شعارهای این جنبش و رهبران آن بوده است. معتقدان به این دیدگاه، معتقدند که تأکید رهبران و فعالان جنبش سبز بر شعارهایی مانند “اجرای بدون تنازل قانون اساسی”، باعث شده تا ایرانیان مخالف حکومت، به تدریج تمایل کمتری برای پاسخ گویی به فراخوان های اصلاح طلبان برای شرکت در اعتراضات خیابانی داشته باشند.

به نظر می رسد این واقعیت، قابل انکار نیست که بخش بزرگی از کسانی که در اعتراضات خیابانی بعد از انتخابات شرکت کردند، به حدی با حکومت ایران مخالفت بودند که تمایلی به شعارهای اصلاح طلبانه نداشتند. این تمایل، در تند شدن محسوس و تدریجی شعارهای معترضان خیابانی در ماه های بعد از انتخابات به وضوح قابل مشاهده بود.

بر این مبنا، پذیرش این فرض منطقی است که احتمالا بخشی از معترضانی که بعد از دی ماه ۱۳۸۸ به خیابان ها نیامدند، یا کمتر آمدند، به خاطر انتقاد به رهبران و شعارهای جنبش سبز به چنین تصمیمی رسیدند.

اما آیا این گزاره، به تنهایی کاهش حضور معترضان در تظاهرات خیابانی را توضیح می دهد؟
عوامل تداوم حرکت های اعتراضی

به طور کلی، در حرکت های اعتراضی مردمی، تداوم حضور معترضان در خیابان، در گرو تامین سه پیش فرض اصلی است.

عامل نخست، میزان اعتقاد به رهبران اعتراضات و شعارهای آنهاست. رهبرانی که در نزد بخش قابل توجهی از مردم از مشروعیت فردی و سیاسی کافی برخوردار نباشند، از این امکان برخوردار نیستند که تعداد زیادی از مردم را بسیج کنند.

در این ارتباط، قطعا شعارهای چنین رهبرانی، در نوع نگاه مردم به آنها و میزان استقبال از فراخوان هایشان از اهمیت تعیین کننده برخوردار خواهد بود.

در حقیقت حتی رهبرانی که به لحاظ فردی مورد احترام جامعه باشند، در صورتی که بخواهند مردم را حول شعارهایی فاقد پذیرش عمومی بسیج کنند، در انجام این کار توفیقی نخواهند داشت.

عامل دوم، میزان امید به تأثیرگذاری حرکت اعتراضی است. ممکن است بخش وسیعی از مردم یک جامعه، با وجود اعتقاد به رهبران سیاسی معترض و شعارهای آنها، امیدی به پیروزی این رهبران و تحقق شعارهایشان نداشته باشند. در این صورت، نمی توان انتظار داشت که نگاه مثبت به رهبران، به تنهایی به حرکت های اعتراضی موثر بینجامد.

به عنوان نمونه، اگر چه تا پیش از سقوط دولت حسنی مبارک، بخش مهمی از مردم مصر از دولت خود ناراضی بودند و به علاوه در آن کشور، رهبران سیاسی و مذهبی مشهوری هم وجود داشتند که در میان گروه های اجتماعی مختلف دارای نفوذ بودند، با این حال این عوامل، طی سالیان طولانی باعث پیدایش حرکت های اعتراضی بزرگی در حد تجمع میدان تحریر نشد.

به نظر می رسد بسیاری از مصری ها، با وجود مخالفت شدید با حسنی مبارک، امیدی به ساقط کردن دولت او نداشتند. در عمل نیز، تا مجموعه ای از تحولات – و از جمله به پیروزی رسیدن انقلاب تونس- امید به ایجاد تغییر را در مردم ایجاد نکرد، ناراضایتی عمومی به تجمعات انبوه و مداوم در میدان تحریر منجر نشد.

عامل سوم، میزان آمادگی برای قبول ریسک اعتراض است. حتی موافقت بخش بزرگی از مردم یک کشور با رهبران اپوزیسیون و امیدواری به تغییر، لزوما به معنی حضور جدی معترضان در اعتراضات خیابانی نیست.

به عنوان نمونه، با وجود آنکه که حکومت سوریه در طول دهه های گذشته، همواره مخالفان خود را با خشونت سرکوب کرده، اما واضح است که اخیرا آمادگی بسیاری از مخالفان برای تحمل هزینه رویارویی با حکومت، به میزان قابل توجهی بالا رفته است. این تغییر باعث شده که تا در شهرهای مختلف سوریه، تغییری معنی دار در رفتار تظاهرکنندگانی ایجاد شود که با حضور در مناسبت های اعتراضی، هزینه های بسیار سنگین را به جان می خرند.

این در حالی است که امکان دارد در نگاه بخش هایی گسترده از یک جامعه، هزینه شرکت در اعتراضات آن قدر بالا باشد که وجود مخالفت شدید با حکومت، در لحظه تصمیم گیری برای رفتن یا رفتن به خیابان، دچار تردید شوند.

آنچه در این ارتباط قابل توجه است، نه فقط “میزان هزینه” اعتراض خیابانی، که نوع نگاه مخالفان حکومت به این هزینه و میزان آمادگی برای پرداخت آن است. آمادگی پرداخت هزینه اعتراضات خیابانی، ممکن است میان اعضای طبقات متوسط و پایین جامعه، میان ایرانیان دهه ۵۰ و ایرانی های دهه ۹۰ ، یا میان ایرانی ها و سوری ها یکسان نباشد.
تجربه ایران بعد از انتخابات

به نظر می رسد که در تجربه جنبش سبز بعد از انتخابات ریاست جمهوری دهم ایران، مجوعه ای از هر سه عاملی که در نحوه ادامه حرکت های اعتراضی خیابانی موثرند، تاثیرگذار بوده اند.

بسیاری از کسانی که در ماه های بعد از انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ به تدریج از حضور در خیابان ها خودداری کردند، حتما موافق دیدگاه های رهبران جنبش سبز در مورد قانون اساسی و حرکت اصلاح طلبانه نبودند. اما بعید است بتوان نتیجه گرفت که اکثر مخالفان چنین دیدگاه هایی، بعد از انتخابات به این نتیجه رسیده اند و پیشتر، دارای عقیده ای کاملا متفاوت در مورد قانون اساسی یا اصلاحات بوده اند.

به عبارت دیگر، بسیاری از همین مخالفان، علی رغم اختلاف نظر با رهبران جنبش سبز بر سر چنین موضوعاتی، در تظاهرات اعتراضی ماه های اول شرکت کرده بودند و این اختلاف نظر، آنها را ازمشارکت در حرکت های اعتراضی جنبش سبز باز نداشته بود.

به این ترتیب است که نقش دو عامل دیگر تاثیرگذار بر حضور مردمی در اعتراضات خیابانی، یعنی میزان امید به پیروزی و میزان آمادگی برای پرداخت هزینه، قابل توجه می شود.

حکومت ایران بعد از انتخابات، از سویی کارایی کم نظیری را در برخورد با اعتراضات خیابانی به نمایش گذاشت و از سوی دیگر، به گونه ای سازمان یافته این پیام را به شهروندان معترض منتقل کرد که در صورت حضور در در تظاهرات خیابانی، هزینه هایی بسیار سنگین در انتظار آنان خواهد بود.

مجموعه این عوامل، تدریجا باعث شد تا لایه های بیشتر و بیشتری از معترضان به حکومت، در فایده بخش بودن این اعتراضات یا قابل تحمل بودن هزینه های شخصی اعتراض – یا هر دو – دچار تردید شوند.

نتیجه عملی این تردید، در میان موافقان یا مخالفان دیگاه های رهبران جنبش سبز تفاوت مهمی نداشت: هر دو گروه، کم و بیش به یک اندازه از حضور در تظاهرات خیابانی دچار تردید شدند.

در حقیقت، این گونه نبود که تظاهرات خیابانی، بعد از هفت ماه اول پس از انتخابات نیز همچنان ادامه پیدا کند و تنها این تفاوت را داشته باشد که دیگر در آنها، منتقدان اصلاح طلبان حاضر نباشند. در عوض، اتفاقی که افتاد آن بود که بعد از عاشورای سال ۱۳۸۸، هم موافقان و هم منتقدان شعارهای رهبران جنبش سبز به میزان کمتری در تظاهرات اعتراضی شرکت کردند و این کاهش، به تدریج ادامه یافت.

می توان پیش بینی کرد که در صورتی که رهبران جنبش سبز، در آینده بر شعارهای رادیکال تری در مقابله با حکومت ایران تاکید کنند، اقشار جدیدی از مخالفان حکومت جذب آنها و ایده هایشان بشوند.

اما بعید است که این تغییر را بتوان به معنی افزایش احتمال حضور معترضان در خیابان های ایران دانست.

به نظر می رسد تا وقتی که بخش قابل توجهی از شهروندان معترض ایران، امیدی به نتیجه بخش بودن تظاهرات خیابانی در ایجاد تغییر در وضعیت موجود را نداشته باشند و همزمان، ریسک شرکت در چنان تظاهراتی را در حد توان خود ارزیابی نکنند، تغییر قابل توجهی در وضع موجود رخ نخواهد داد.

تا وقتی که چنین پیش شرط هایی تامین نشوند، حتی در صورتی که رهبران جنبش سبز تندترین شعارهای ساختارشکنانه را نیز علیه حکومت ایران سر بدهند، تصور از سر گیری حرکت های اعتراضی خیابانی در کشور، احتمالا به دور از واقعیت خواهد بود.