بی‌بی‌سی:
مجید تفرشی
پژوهشگر تاریخ معاصر

آرشیو ملی بریتانیا طی دو روز در نیمه دسامبر سال جاری همانند سال های گذشته، پرونده های محرمانه در آستانه بازگشایی خود را در اختیار شمار محدودی از محققان و روزنامه نگاران داخلی و خارجی قرار داد.
سنت آزادسازی اسناد پس از سی سال و ارایه زودهنگام آن به معدودی از پژوهشگران و روزنامه نگاران در ابتدای هر سال، سالیان طولانی است که در آرشیو ملی بریتانیا وجود دارد. در دهه های گذشته محققان نتیجه تحقیقات خود را در نخستین روز سال میلادی و یا زمانی نزدیک به آن به انتخاب و اعلام مسئولان آرشیو در قالب مقالات روزنامه ای یا گزارش های رادیویی و تلویزیونی منتشر می کردند. با ظهور اینترنت این امکان بسیار گسترده تر شد و بسیاری از خبرگزاری ها نیز توانستند در ابعاد گسترده ای در این ماجرا سهیم شوند.

امسال در مجموع حدود ۵۰ پرونده و در حدود ۲۰ هزار صفحه سند طی دو روز مورد بررسی سریع نگارنده و همکارانش قرار گرفتند و حدود ۴۵۰۰ صفحه از آنها برای تصویربرداری برگزیده شدند که مجموعه مقالات ارایه شده در این مجموعه حاصل بررسی و مطالعه مبتنی بر این اسناد در آستانه آزادسازی هستند.

دوره اسناد مورد مطالعه عمدتا از اول ژانویه تا ۳۱ دسامبر ۱۹۷۷ مطابق با ۱۱ دی ۱۳۵۵ تا ۱۰ دی ۱۳۵۶ هستند، ولی در موارد خاص و به فراخور نیاز اسناد دوره های دیگر نیز مورد بررسی قرار گرفته اند.

درصد کمی از اسناد آزاد شده امسال همانند سال های قبل هنوز از طبقه بندی خارج نشده اند و درصد ناچیزتری از اسناد نیز با حذف بندهای خاصی از محتویات آن – از طریق قراردادن کپی بدون بند حذف شده – ارایه شده اند.

در سال جاری، بیشترین حجم اسناد آزاد نشده مرتبط به ایران به کشمکش ایران و امارات متحده عربی بر سر مساله مالکیت جزایر سه گانه خلیج فارس (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابو موسی) و همچنین مناسبات هسته ای ایران با دیگر کشورها به ویژه بریتانیا اختصاص دارد.

با این همه نگارنده امسال موفق شد با استفاده از حق شکایت بر اساس قانون جدید آزادی اطلاعات به تعدادی از پرونده های تاکنون آزاد نشده مربوط به مناسبات هسته ای ایران و بریتانیا دسترسی پیدا کند که این اسناد در گزارشی بررسی خواهند شد.

کاهش نرخ رشد اقتصادی و درآمدهای نفتی ایران در مقایسه با سه سال گذشته و رشد کم نظیر سال های پس از ۱۹۷۳، تحولات سیاسی، تغییر دولت امیر عباس هویدا پس از ۱۳ سال و روی کار آمدن کابینه جمشید آموزگار، فعالیت های سیاسی و مسلحانه مخالفان حکومت محمدرضا شاه، اتهام نقض حقوق بشر به حکومت ایران و بازتاب گسترده جهانی آن، روابط خارجی منطقه ای و سیاست بین المللی محمد رضا شاه، روابط ایران با قدرت های بزرگ و روابط نظامی ایران با بریتانیا و آمریکا، همکاری های نظامی ایران با پیمان های ناتو و سنتو، روابط بین المللی هسته ای ایران به ویژه با بریتانیا، مناسبات نفتی ایران با سازمان اوپک و دیگر اعضای آن، مناسبات پنهانی ایران با رژیم های آفریقای جنوبی و رودزیا، مهمترین رویدادهای خارجی ایران از منظر اسناد در آستانه آزادسازی آرشیو ملی بریتانیا بودند.

میکی رونی از آمریکا برای اجرای یک دوره نمایش پانتومیم به شمال انگلستان و اسکاتلند دعوت شده بود و از فرصت فراغت چند روزه استفاده کرده تا به واکاوی تبار اسکاتلندی خود که با آنان ارتباط نداشته، در اسناد این آرشیو بپردازد.

لازم به ذکر است که نقل قولهای مستقیم یا غیر مستقیم و اغلب قریب به اتفاق اظهار نظرات مندرج چه مستقیم و یا غیر مستقیم در این مجموعه، از متن خود اسناد و یا خلاصه ای از محتویات آن هستند، مگر آن که منبع دیگری برای آن ها ذکر شود. دیگر آن که در متن این مقالات اگر سال وقایع ذکر نشده همواره منظور سال ۱۹۷۷ میلادی است و در غیر این صورت سال تحولات ذکر شده است.

نیازی به این توضیح نیست که این گزارشهای دیپلماتیک و اسناد تاریخی حاوی اطلاعات مهمی از تاریخ معاصر ایران و روابط خارجی آن هستند که در بسیاری موارد نظیر و جایگزین آنها در منابع و آرشیوهای داخلی وجود ندارند.

باید دانست که این مدارک منابع تاریخ نگاری و نقطه نظرات دیپلماتهای بریتانیایی محسوب می شوند و مثل هر گزارش رسمی دیگری با همه اهمیتشان فی نفسه نمی توانند خالی از حب و بغض یا پیش داوری و اشتباه باشند. از این رو به هیچ وجه نباید به این اسناد به چشم تاریخ خالص و محض نگریست.

برخلاف باور عمومی، استفاده از آرشیو و اسناد تاریخی صرفا وظیفه متخصصان نیست. آمار نشان می دهد که بیشترین مراجعان آرشیو ملی بریتانیا را افراد عادی پی گیر ریشه های خانوادگی و تاریخی خود تشکیل می دهند.

در همین ارتباط یکی از نکات جالب و حاشیه ای که در سال جاری و در روزهای ارایه اسناد جدید شاهد آن بودم، حضور میکی رونی هنرپیشه مشهور و سالخورده آمریکایی (نیمه اسکاتلندی تبار) در بین خیل مراجعان عادی آرشیو ملی بریتانیا بود.

برای من که حتی از زنده بودن این هنرمند نامدار ۸۷ ساله مطمئن نبودم، دیدن چهره به یاد ماندنی سرخ و سفید و گرد و کوتاه آن در یک مکان نامعمول برای شغل و شهرت وی کاملا غیرمنتظره بود.

پس از چند بار رفت و آمد، نهایتا با کنار گذاشتن آداب معاشرت مرسوم غربی با تردید و لکنت از او پرسیدم که این جا چه می کند و در پی چه اسنادی است؟

گفت: از آمریکا برای اجرای یک دوره نمایش پانتومیم به شمال انگلستان و اسکاتلند دعوت شده و از فرصت فراغت چند روزه استفاده کرده تا به واکاوی تبار اسکاتلندی خود که با آنان ارتباط نداشته، در اسناد این آرشیو بپردازد.

اینجا بود که بیش از پیش متوجه شدم آرشیوهای عمومی فقط مخصوص متخصصان نیستند و مردم عادی حتی در جهت شناخت بهتر نه تنها تحولات کشور و جهان، بلکه پیشینه و تبار خود به آرشیوهای عمومی و اسناد تاریخی مراجعه می کنند.

——————————————————————————–

نگارنده امسال برای هشتمین سال متوالی به عنوان تنها ایرانی و فارسی زبان در این مراسم حضور داشت. در سال های گذشته این گزارش ها در قالب مجموعه مقالات در دیگر رسانه های خبری و پژوهشی منتشر شده اند و امسال برای نخستین بار است که در پایگاه اینترنتی بی بی سی فارسی انتشار می یابند.

ظرف دو روز گذشته گزیده هایی از این اسناد در روزنامه های بریتانیایی منتشر شده که ترجمه بخش هایی از آنها به صورت محدودی در رسانه های ایرانی منعکس شده است. لازم به ذکر است که مطالب این مجموعه کاملا با آن مطالب متفاوت است و برای نخستین بار منتشر می شوند.

نگارنده در راه آماده سازی و انتشار گزارش های این اسناد مانند سال های گذشته از همراهی و همکاری خانم مریم تهرانی و همچنین از کمک های آقایان محمد فارسی و کاظم خرمی در زمینه تصویر برداری از اسناد برخوردار بوده است که در اینجا از آنها تشکر می کنم.