بی بی سی :
سال ۲۰۰۸ میلادی در سالنمای یهودیان یادآور دو رویداد سرنوشت‌ساز در تاریخ این قوم است: هفتادمین سالگرد آغاز تعقیب و کشتار وسیع یهودیان به دست “رایش سوم” و شصتمین سالگرد بنیادگذاری دولت اسرائیل.

به همین مناسبت تلویزیون آرته، کانال فرهنگی مشترک آلمان و فرانسه، این روزها رشته‌ای از برنامه در همین رابطه پخش می‌کند. از جمله، روز ۱۷ سپتامبر آرته فیلم مستندی نمایش داد درباره ماجرایی تکان‌دهنده که تا امروز کمتر شناخته بوده است.

گریز از برابر ماشین پیگرد و سرکوب

به دنبال سخنرانی کینه‌توزانه آدولف هیتلر رهبر رژیم نازی، یگان‌های سرکوب در شامگاه نهم نوامبر سال ۱۹۳۸ حمله سراسری به یهودیان (پوگروم) را شروع کردند. میلیون‌ها انسان تنها به جرم تعلق به “نژاد پست” یا به دام جلادان افتادند و یا با وحشت گریختند. در چند سالی که پس از آن آمد، اروپا شاهد تلخ‌ترین و شرم‌آورترین رویدادهای تاریخ معاصر بود.

در اوایل کارزار ضدسامی، رژیم “رایش سوم” یهودیانی را که تبار لهستانی داشتند از آلمان بیرون کرد. اما این رانده‌شدگان نتوانستند در لهستان مسکن و مأوایی بیابند. ارتش نازی در اول سپتامبر ۱۹۳۹ به لهستان حمله کرد و این آغاز جنگ جهانی بود.

به دنبال اشغال لهستان، بیش از ۲۵۰ هزار یهودی راه فرار در پیش گرفتند. در میان آنها بیش از ۱۴ هزار کودک (دختران و پسران زیر هجده سال) بودند. یهودیان به فرار خود به سوی شرق ادامه دادند و مرز به مرز از برابر ماشین جنگی نازیان فرار کردند. هدف نهایی آنها رفتن به فلسطین بود که آن را “سرزمین مقدس نیاکان” یا “ارض موعود” می دانستند.

فراریان زمانی به مرز روسیه رسیدند که “پیمان دوستی آلمان و اتحاد شوروی” هنوز برقرار بود. در روسیه مصیبتی تازه در انتظار یهودیان بود. رژیم استالین آنها را به اردوگاه‌های کار سیبری فرستاد. در سال‌های بعد بسیاری از این فراریان از گرسنگی، بیماری و سرمای ۴۰ درجه زیر صفر تلف شدند.

کودکانی که از خانواده‌های خود جدا شده بودند، در سال ۱۹۴۲ از سیبری با قطار به تاشکند فرستاده شدند. در پایتخت ازبکستان شوروی، بسیاری از کودکان در شرایط طاقت‌فرسای قحطی و بیماری جان خود را از دست دادند. بازماندگان با یاری بین‌المللی به سفر طولانی خود به جنوب، به سوی “ارض موعود” ادامه دادند.

کودکان یهودی در ایران اشغالی

ایستگاه بعدی کودکان ایران بود. در اوایل سال ۱۹۴۳ حدود هزار کودک به “بندر پهلوی” رسیدند و از آنجا راهی تهران شدند و از آن زمان به “کودکان تهرانی” معروف شدند. در فیلم پنج نفر از این بازماندگان (سه مرد و دو زن) سخن گفته و سرگذشت تلخ خود را بازگو می کنند.

ایران از شهریور ۱۳۲۰ (اوت ۱۹۴۱) به اشغال متفقین در آمده و کشور با فقر و قحطی دست به گریبان بود، با وجود این کمبودها، “کودکان یهودی” از دوران اقامت در ایران خاطره‌ خوشی دارند و آن را بهترین مرحله از سفر طولانی خود می‌دانند. در طول فیلم، تنها در اردوگاهی در ایران است که این کودکان شاد و خندان و سرگرم تفریح و بازی دیده می‌شوند.

کودکان یهودی بین پنج تا ده ماه در تهران اقامت داشتند و در این دوران هم از حمایت دولت ایران و هم از پشتیبانی متفقین و گروه‌های امداد یهودی برخوردار بودند. آنها تا پایان سال ۱۹۴۳ در چند نوبت با کشتی و قطار به فلسطین اعزام شدند.

فرزندان هالوکوست

فیلم “راه دراز کودکان” گزارشی جالب و تکان‌دهنده و در عین حال بسیار تلخ است، حاوی سرگذشت پدرانی که به گورهای دسته جمعی سرازیر می‌شوند، بچه‌هایی که در آغوش مادر جان می‌بازند و مادرانی که از گرسنگی می‌میرند، چون آخرین لقمه نان را برای بچه‌های خود کنار می‌گذارند.

در بخش مربوط به ایران اسناد تصویری زیاد نیست. بی‌گمان به خاطر همین کمبود است که برخی از فیلم‌های به کار رفته با واقعیت تاریخی سازگار نیست. برای نمونه در چند نما محمد علی فروغی نخست وزیر ایران در کنار محمد رضا شاه جوان دیده می‌شود. درحالیکه در زمان ورود کودکان به ایران، ذکاء الملک دیگر در رأس دولت نبود و مدتی قبل از آن فوت کرده بود.

این فیلم تنها روایت مقطعی از تاریخ یهودیان اروپا نیست، بلکه نگاهی عبرت‌آموز به تاریخ معاصر ایران نیز هست. در شرایطی که برخی از دولتمردان امروز ایران تردیدهایی را درباره فاجعه هالوکوست و ابعاد آن مطرح می‌کنند، درست ۶۵ سال پیش در چنین روزهایی نزدیک هزار کودک از بازماندگان هالوکوست به ایران پناه بردند و از یاری و همدلی ایرانیان برخوردار شدند.

فیلم مستند ۵۲ دقیقه‌ای که ترجمه عنوان آلمانی آن “اودیسه کودکان” و ترجمه عنوان فرانسوی اش “سفر از رایش به سرزمین موعود” است، شامگاه سه شنبه ۲۳ سپتامبر بار دیگر از کانال آرته پخش می‌شود.