الف: برخلاف نوشتارهایی که عمدتا به تحلیل‌های اقتصادی، تخصصی و پیچیده از بودجه می‌پردازند، هدف این نوشتار بیان یک نکته مهم و مغفول در عین حال ساده در لایحه بودجه است و آن ناموزوني‌هاي تخصيص بودجه است.

در کنار اوصاف عمومی که برای یک بودجه کارآمد ذکر می‌شود، یکی از ویژگی‌ها، تخصیص بودجه دستگاه‌ها بر اساس مبنایی روشن و دقیق مانند شرح وظایف و برنامه‌های آتی یا عملکرد و کارایی گذشته است. بر این اساس روشهای متعدد علمی در بودجه‌ریزی مطرح است مانند بودجه‌ریزی بر مبنای صفر یا بودجه‌ریزی عملیاتی یا بودجه‌ریزی افزایشی و غیره. هر کدام از روشهای مذکور مبنا قرار گیرد، لاجرم باید نسبت و توازن قابل توجیهی میان بودجه امور مختلف (مانند امور رفاهی، دفاعي، اقتصادی و اجتماعي) و بودجه بخشها و دستگاه‌های متفاوت وجود داشته باشد.

اقتصاددانان بیش از قیمت مطلق یک کالا به قیمتهای نسبی توجه می‌کنند، مثلا بیش از آنکه قیمت یک کیلو سیب زمینی یا درآمد پولی یک کارمند مهم باشد، مهمتر آن است که قيمت كالاها يا درآمد اسمي، متناسب با ديگر قيمتها بالا و پايين رود. اگر در هنگام افزایش دیگر قیمتها، قیمت گازوئیل ثابت بماند یعنی به نسبت دیگر کالاها کاهش یافته و قطعا بر مصرف آن اثر مي‌گذارد. در مقابل اگر در زمان افزایش اندک دیگر قیمتها، قیمت برنج بسیار افزایش یابد میل کشاورزان به تولید بیشتر برنج در سال آتی و کاستن از دیگر محصولات تشدید می‌شود. بر همین اساس اگر در میان مشاغل، درآمد خرید و فروش یا تعمیرات رایانه و موبایل بیشتر باشد انگیزه جوانان جویای کار برای حرکت به سمت این فعالیتها افزایش می‌یابد.

آنچه گفتیم بدان معناست که قیمت نسبی کالاها، معنادار و موجب تغییر رویه مصرف یا تولید خواهد شد. همین قاعده در مورد بودجه بخشها و دستگاه‌ها نیز صادق است یعنی وزن بیشتر یک دسته امور یا وزن کمتر برخی دستگاه‌ها کاملا معنادار و نشانگر اولویتهای هر دولت است.
الف) فصلها

به عنوان مثال اگر بودجه فصل‌هاي مختلف لايحه بودجه 1388 را با قانون بودجه 1383 (دولت قبل) مقايسه كنيم مي‌توانيم اثر تفاوت اولويت دولتها را مشاهده كنيم. جدول زير نشان مي‌دهد اگر بودجه علوم و تحقيقات را مبناي مقايسه بگذاريم، بخشهاي مختلف بودجه چقدر در نظر اين دولت مهمتر شده يا در اولويت نبوده‌اند:

همانطور كه مشاهده مي‌كنيم پنج بخش آموزش، دفاع، قضائي،‌ بهداشت و سلامت و رفاه و تامين اجتماعي بيشترين رشدهاي نسبي را در مقايسه با ديگر بخشها داشته‌اند (يعني بخشهايي كه عمده هزينه‌هاي جاري دولت را تشكيل مي‌دهند). در مقابل خود بخش علوم و تحقيقات و بخشهاي ديگري مانند كشاورزي و منابع طبيعي، عمران و مسكن، صنعت و معدن نسبت رشد محسوسي نداشته‌اند كه البته انتقال به بخش بودجه‌هاي استاني يكي از دلايل آن مي‌باشد.

ب) دستگاه‌ها

با مروری بر جداول لایحه بودجه سال 1388 به نظر می‌رسد بسیاری از نسبتهای بودجه دستگاه‌ها غیرقابل توجیه است. ریشه این مشکل به آنجا بر می‌گردد که به دلیل چندپارگی تدوین بودجه در ایران و تسلط روشهای چانه‌زنی، هیچ منطق یکسانی بر بودجه دستگاه ها حاکم نیست و معیارها و سلایق مختلفی در هر مورد وجود دارد که موجب شده در نهایت تصویر کلی بودجه دستگاه ها چونان کاریکاتوری ناموزون به نظر آید. البته تاکید می‌کنم که این وضعیت ناموزون سالهای سال بر بودجه‌نویسی ما حاکم بوده است و مختص امروز و دیروز نیست. به عنوان نمونه:

1. بودجه سازمان بازرسی کل کشور حدود 20 میلیارد تومان در نظر گرفته شده، این در حالی است که بودجه دانشگاه سیستان و همچنین بودجه موسسه جامعه المصطفی حدود 2 برابر بودجه سازمان بازرسی است. سازمانی که سنگین‌ترین وظیفه نظارتی در تمام دستگاه‌های کشور را عهده‌دار است، از بودجه ای معادل شرکت آب منطقه‌ای لرستان و اندکی بیشتر از بودجه یک دانشگاه در فسا و كمتر از بودجه كمك به اشخاص نهاد رياست جمهوري برخوردار است.

2. بودجه دیوان محاسبات کشور حدود 55 میلیارد تومان در نظر گرفته شده، این در حالی است که بودجه مبارزه با دخانیات 2.5 برابر، بودجه مجتمع آموزشی پیامبر اعظم 4 برابر و بودجه دانشگاه علوم پزشکی اهواز 5 برابر بودجه دیوان محاسبات است. با توجه به سطح گسترده نظارت دیوان و شرح وظایف آن به عنوان رکن نظارتی قوه مقننه، به نظر نمی‌رسد چنین نسبتهایی موجه باشد.

3. بودجه مرکز پژوهشهای مجلس حدود 4 میلیارد تومان در نظر گرفته شده، در حالی که بودجه مرکز زنان و خانواده ریاست جمهوری 2 برابر، بودجه موسسه تحقیقات آب 3 برابر، بودجه پژوهشگاه مواد و انرژی حدود 2 برابر و بودجه یک دانشگاه در رفسنجان و دانشگاه تربيت معلم سبزوار دقیقا 2 برابر بودجه مرکز پژوهشهاست. به بیان دیگر تنها مرکز کارشناسی و مشاوره‌ای قوه مقننه معادل ستاد مرکزی راهیان نور و بنیاد ایران‌شناسی ریاست جمهوری بودجه دریافت می‌کند.

4. بودجه مجمع تشخیص مصلحت نظام حدود 9 میلیارد تومان در نظر گرفته شده، حال آنکه بودجه شرکت آب و فاضلاب کاشان بیش از این رقم است. بودجه سازمان ملی جوانان حدود 4 برابر، بودجه دانشگاه مالک اشتر 3 برابر و بودجه دانشگاه بوعلي همدان 2.5 برابر مجمع تشخیص است. به بیان دیگر بودجه مجمع تشخیص معادل بودجه موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر است.

به نظر مي‌رسد بايد براي بازگشت به كل‌نگري و موزون شدن چهره بودجه، تغييري اساسي در روش بودجه‌نويسي و رويه‌هاي كارشناسي و اجرايي آن صورت گيرد.